Rewolucja październikowa w Rosji (podług terminologii sowieckiej Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa) – określenie, stosowane
- dokonany przez bolszewików przewrót zbrojny w Rosji, trwający od nocy z 24 na 25 października (6/7 listopada) 1917 roku, gdy została podjęta ostateczna decyzja przejęcia władzy w państwie, do godziny drugiej w nocy 26 października (8 listopada), gdy został opanowany Pałac Zimowy, a członkowie Rządu Tymczasowego aresztowani;
- okres, w którym Rady Delegatów Robotniczych, składające się przeważnie z bolszewików, przejmowały władzę w państwie, rozpoczęty w dniu 25 października (7 listopada 1917) i trwający do marca 1918;
- wydarzenie, będące skutkiem dwuwładzy w Rosji, gdy rządy sprawowały jednocześnie Rady Delegatów Robotniczych i Rząd Tymczasowy, oraz wynikiem pogłębiającego się kryzysu politycznego, który przybrał na sile po puczu generała Ławra Korniłowa w dniach 27–31 sierpnia (9–13 września) 1917. Dwuwładza w państwie trwała do ostatecznego przejęcia rządów przez Rady Delegatów Robotniczych oraz aresztowania członków Rządu Tymczasowego przez rewolucjonistów po zdobyciu Pałacu Zimowego w nocy 26 października (8 listopada) 1917.
Początkowo zakres geograficzny przewrotu obejmował tylko ówczesną stolicę Piotrogród, stopniowo rewolucja poszerzała swój zasięg do większości obszarów Rosji. Określenie "październikowa" na bolszewicką rewolucję jest stosowane ze względu na miesiąc rozpoczęcia przewrotu. W Rosji przedbolszewickiej obowiązywał kalendarz juliański, zgodnie z tą rachubą czasu przewrót rozpoczął się w nocy z 24 na 25 października (z 6 na 7 listopada według kalendarza gregoriańskiego)А. Рабинович, ””, w: Большевики приходят к власти: Революция 1917 года в Петрограде, Москва 1989.L. Bazylow, Dzieje Rosji. 1801–1917, Warszawa 1977, s. 681.Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, T. 5, P–S, red. D. Kalisiewicz i in., Warszawa 1996, s. 520. ISBN 83-01-11968-3..
Przyczyny
(1881 – 1970)
przybywający na Naradę Państwową. Moskwa, sierpień 1917
(1870 – 1924)
Trwająca od trzech lat I wojna światowa, porażki armii rosyjskiej i pogarszająca się sytuacja gospodarcza spowodowała ogólne zniechęcenie i upadek caratu. Rewolucja lutowa 1917 (8-15 marca 1917) nie uspokoiła sytuacji, ponieważ wyłoniony 15 marca 1917 przez Komitet Tymczasowy Dumy w porozumieniu z Piotrogrodzką Radą Delegatów Robotniczych i Żołnierskich Rząd Tymczasowy, kierowany początkowo przez przedstawiciela liberalnych konstytucyjnych demokratów (kadetów) księcia Gieorgija Lwowa, a od 21 lipca przez socjalistę-rewolucjonistę Aleksandra Kiereńskiego nie zdecydował się na wystąpienie z Ententy i jednostronne zakończenie wojny. Przyjęte decyz
Powrót z emigracji w Szwajcarii Włodzimierza Lenina pociągiem specjalnym poprzez okupowaną przez Niemcy Europętrasa podróży pociągu z emigrantami rosyjskimi w słynnym tzw. "zaplombowanym wagonie" wiodła ze Szwajcarii przez Berlin, dalej statkiem do neutralnej Szwecji, pociągiem do granicy należącej wówczas do Rosji Finlandii. i wreszcie pociągiem z Finlandii (wobec zmiany rozstawu torów) dotarli do Piotrogrodu. Przepuszczenie przez terytorium państwa wojującego na zasadzie eksterytorialnego tranzytu obywateli państwa, z którym Niemcy prowadziły wojnę było wówczas i pozostaje do dziś wydarzeniem bez precedensu w prawie i stosunkach międzynarodowych. 16 kwietnia oraz przyłączenie się grupki niezależnych socjalistówtzw. "międzydzielnicowców" pod wodzą Lwa Trockiego (który również powrócił swobodnie do Rosji z emigracji w Stanach Zjednoczonych w maju 1917) ożywiło akcję bolszewików, którzy (w przeciwieństwie do mienszewików i eserowców) występowali odtądTezy kwietniowe autorstwa Lenina. za natychmiastowym przerwaniem działań wojennych. Propaganda i działalność bolszewików, w tym m.in. podróż Lenina i innych przywódców bolszewickich ze Szwajcarii do Rosji, a zwłaszcza wydawanie prasy i druków ulotnych w masowych nakładach (w tym organu bolszewików, dziennika Prawda i jego mutacji), była zresztą z tego powodu w znacznej mierze finansowana przez sztab niemieckiej armiiRichard Pipes Rewolucja Rosyjska Warszawa 1994; Wyd.PWN; ISBN 83-01-11521-1 s. 300-304, 310-314, 328-330 i passim. i skarb Cesarstwa NiemieckiegoGerhard Schiesser, Jochen Trauptmann "Russisch Roulette. Das deutsche Geld und die Oktoberrevolution", Das neue Berlin, Berlin, 1998, ISBN 3-360-00850-2. Wywiad niemiecki już w 1915 za zgodą cesarza Wilhelma II, wdrożył tajny program "rewolucjonizacji i insurekcjonizacji"Richard Pipes, ibidem, także s. 499-502 i 521-526. Program ten nie ograniczał się do Rosji – we Francji Niemcy chcieli wykorzystać analogicznie Josepha Caillaux, wobec Wielkiej Brytanii 7 kwietnia rząd był zmuszony do wprowadzenia monopolu na handel zbożem i kartek na chleb. 3 maja bolszewicy stworzyli paramilitarne oddziały Gwardii Czerwonej. W tym samym czasie na wsi doszło do żywiołowych wystąpień chłopów zajmujących majątki obszarnicze. 18 maja do Rządu Tymczasowego weszli mienszewicy (Iraklij Cereteli, Matwiej Skobielew). Rząd Tymczasowy odłożył decyzje co do oczekiwanej przez rosyjską wieś reformy rolnej do decyzji Zgromadzenia Konstytucyjnego (w pełni demokratycznie wybranego parlamentu Rosji), zwlekał jednocześnie z decyzją o wyznaczeniu terminu wyborów i utrzymywał udział kraju w wojnie. W Rosji narastało w konsekwencji znużenie wojną i świeżo ustanowionymi swobodami demokratycznymi. Czas sprzyjał bolszewikom – pozostającym w konsekwentnej opozycji wobec wszystkich posunięć Rządu Tymczasowego, zgodnie z tezą Lenina, że rewolucja "burżuazyjna" powinna być niezwłocznie przekształcona w "socjalistyczną" i budujących konsekwentnie zwartą, zdyscyplinowaną organizację na terenie całego kraju (przede wszystkim w wielkich miastach i w wojsku).
W czerwcu na tle sprzeciwu wobec kontynuacji udziału Rosji w wojnie powstała bliska bolszewikom frakcja lewicowych eserowców wewnątrz partii socjalistów-rewolucjonistów, przekształcona następnie w odrębną partię. Rozpoczęta 16 czerwca 1917 ofensywa armii rosyjskiej na froncie wołyńskim (przeciw armii austro-węgierskiej) w kierunku na Lwów wobec posuniętej już demoralizacji wojska i natychmiastowej pomocy armii niemieckiej dla Austriaków pomimo znacznego wsparcia materiałowego dostawami z Zachodu załamała się 2 lipca, a 6 lipca Niemcy i Austriacy przeprowadzili kontrofensywę. Pomiędzy 4 a 6 lipca odbyły się w Piotrogrodzie burzliwe, zorganizowane przez bolszewików i anarchistów demonstracje robotników, zwartych uzbrojonych oddziałów żołnierzy (zwłaszcza z Twierdzy Pietropawłowskiej) i marynarzy Floty Bałtyckiej z Kronsztadu przeciw Rządowi Tymczasowemu (tzw. Dni Lipcowe), połączone z blokadą Pałacu TaurydzkiegoDo marca 1917- siedziby Dumy. – siedziby Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (w której większość mieli popierający rząd eserowcy i mienszewicy). Była to nieudana próba przejęcia władzy przez bolszewików. Po powrocie Aleksandra Kiereńskiego (ministra wojny) z frontu w dniu 6 lipca Rząd Tymczasowy opanował sytuację przy pomocy lojalnych oddziałów garnizonu piotrogrodzkiego i żołnierzy ściągniętych z frontu, ujawniając uprzednio w prasie część zdobytych dokumentów o zagranicznym finansowaniu bolszewików, które wywołały oburzenie wśród żołnierzy. Rząd zdelegalizował partię bolszewików jako agentów niemieckich, Lenin ukrył się w Finlandii. 21 lipca po dymisji Gieorgija Lwowa nowy gabinet uformował jako "człowiek silnej ręki" eserowiec Aleksander Kiereński (do tego czasu minister sprawiedliwości, a następnie również wojny w rządzie Lwowa). Był on przekonany o wyeliminowaniu zagrożenia ze strony partii bolszewickiej po wydarzeniach lipcowych i przekonany do swej misji jako rosyjskiego Bonapartego, który poskromiwszy "jakobinów" poskromi i "reakcję".Był utalentowanym mówcą, wzbudzającym krótkotrwały entuzjazm wśród żołnierzy. Jako prawnik – obrońca w sprawach politycznych uważał się w konsekwencji za męża stanu – budowniczego demokracji w Rosji. Rosyjscy politycy tego okresu uciekali się do bezpośrednich, uproszczonych porównań sytuacji w Rosji do czasów Rewolucji Francuskiej, co wobec ahistoryczności takich analogii powodowało w konsekwencji nietrafność analiz i decyzji politycznych. Tymczasem szybko narastał kryzys gospodarczy, inflacja i przestępczość. Następował postępujący paraliż podstawowych funkcji państwa rosyjskiego. Paraliż państwa (i armii – jedynej siły, która mogła powstrzymać bolszewików) oraz anarchizacja i narastająca apatia społeczeństwa rosyjskiego wobec instytucji demokratycznych były podstawami sukcesu partii bolszewików w konsekwentnej, kierowanej przez Lenina walce o zdobycie władzy w Rosji.
przy Piotrogrodzkiej Radzie Delegatów o odsunięciu od władzy Rządu Tymczasowego, Piotrogród 25 października (7 listopada) 1917
(1879 – 1940)
8 sierpnia półlegalny zjazd bolszewików postanowił rozpocząć przygotowania do przejęcia władzy drogą powstania zbrojnego. Ofensywa wojsk niemieckich na początku września doprowadziła do zajęcia Rygi. 7 września głównodowodzący wojsk rosyjskich generał Ławr Korniłow Mianowany na to stanowisko w lipcu przez Kiereńskiego. Gdy został mianowany głównodowodzącym zażądał wprowadzenia, zniesionej po rewolucji lutowej kary śmierci za dezercję z pola bitwy (co stawało się plagą demoralizującą armię rosyjską na froncie). Premier odmówił. Niedługo po odmowie, do Kiereńskiego doszedł sfałszowany telegram o próbie zamachu stanu Korniłowa. Premier zabierze mu tytuł dowódcy. Korniłow przekonany, że Kiereński jest zakładnikiem bolszewików w Piotrogrodzie wyruszył z korpusem kozackim na stolicę. Gdy okazało się, że to Kiereński zgodził się na uzbrojenie bolszewickiej Czerwonej Gwardii i wysłał wojska z Piotrogrodu przeciw korpusowi kozackiemu, jego dowódca gen. Krymow wstrzymał bez walki marsz, a następnie popełnił samobójstwo. w przekonaniu o możliwości bolszewickiej rewolty w Piotrogrodzie zażądał dymisji ministrów i wysłał do Piotrogrodu korpus kozacki. Premier Kiereński uznał to za próbę przejęcia władzy i wezwał robotników i marynarzy do obrony rządu, rozdając im z arsenałów 40 tysięcy karabinów Część z rozdanych karabinów trafiła do rąk bolszewików i została przez nich zachowana dla potrzeb przyszłego przewrotu. – zniósł wreszcie wprowadzone w lipcu ograniczenia wobec bolszewików i uwolnił aresztowanych wówczas bolszewickich przywódców. 12 września sam przejął obowiązki głównodowodzącego. Nie doszło do żadnych walk. Korniłow został aresztowany i osadzony w twierdzy w Bychowie. Poprzez zachowanie w trakcie tzw. "puczu Korniłowa", a w szczególności wobec odwołania się o pomoc do bolszewików Kiereński utracił we wrześniu jakiekolwiek posiadane dotąd oparcie w korpusie oficerskim armii rosyjskiej – co było rozstrzygające w dwa miesiące później, gdy armia odmówiła mu poparcia przeciw bolszewikom.
14 września Rząd Tymczasowy proklamował ustrój republikański Rosji. 22 września w wyniku nowych wyborów do Rady Piotrogrodzkiej większość uzyskali bolszewicy, na czele z Trockim. 20 października do Piotrogrodu powrócił potajemnie Lenin; 23 października Komitet Centralny bolszewików przyjął Stosunkiem głosów 10 za, 2 przeciw, na posiedzeniu było obecnych dwunastu z 21 członków Komitetu Centralnego bolszewików. Orlando Figes, Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1891-1924 Wrocław 2009, Wydawnictwo Dolnośląskie, ISBN 978-83-245-8764-3 s. 493. rezolucję o powstaniu zbrojnym i stworzył pierwsze Biuro Polityczne; 25 października Rada Piotrogrodzka utworzyła Komitet Wojskowo-Rewolucyjny, oficjalnie dla obrony stolicy przed Niemcami – w rzeczywistości jako sztab przygotowujący przewrót. Sprzeciwiający się tej decyzji członkowie KC Grigorij Zinowiew i Lew Kamieniew – zwolennicy idei "jednolitego rządu socjalistycznego" w koalicji z eserowcami i mienszewikami – w gazecie wydawanej przez Maksyma Gorkiego podali do publicznej wiadomości swój sprzeciw wobec planu zbrojnego obalenia Rządu Tymczasowego. W skład rządu wchodzili bowiem przedstawiciele partii demokratycznych – dwóch partii socjalistycznych (eserowców i mienszewików)z którymi Zinowiew i Kamieniew, a także wielu innych bolszewików chciało utworzyć socjalistyczny rząd koalicyjny. i będącej w mniejszości liberalnej partii kadetów. Ogólnorosyjskie wybory parlamentarne miały odbyć się zaś za niespełna trzy tygodnie (25 listopada 1917).
Przewrót
6 listopada Rząd Tymczasowy zadecydował w konsekwencji o zamknięciu bolszewickich gazet oraz wymianie oddziałów garnizonu stolicy, lecz to tylko przyspieszyło wybuch powstania. O jego dacie przesądził ostatecznie termin II Wszechzwiązkowego Zjazdu Rad, który miał rozpocząć obrady 8 listopada i który Lenin chciał postawić przed faktem dokonanym przejęcia władzy przez bolszewików.
, z którego (według oficjalnej radzieckiej propagandy) "ślepy" wystrzał armatni był sygnałem rozpoczęcia ataku Oddziały Gwardii Czerwonej oraz popierający ich marynarze i żołnierze na rozkaz Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego Rady Piotrogrodzkiej bez oporu zajęli strategiczne punkty stolicy Rosji, zaczynając od central telefonicznych, budynku Poczty Głównej i telegrafu oraz mostów na Newie. Odbyło się to najczęściej przez prostą zmianę posterunków.Z nielicznymi wyjątkami żołnierze podporządkowani Komitetowi Wojskowo-Rewolucyjnemu zastąpili na posterunkach przed gmachami rządowymi i wewnątrz nich żołnierzy podporządkowanych komendzie garnizonu z ramienia Rządu Tymczasowego bez jakiejkolwiek próby oporu. 7 listopada (25 października) cały Piotrogród (Petersburg) (oprócz siedziby rządu – Pałacu Zimowego) był w rękach bolszewików. Przewrót odbył się prawie niepostrzeżenie – toczyło się normalne życie miasta – jeździły tramwaje, czynne były kina, restauracje, odbywały się koncerty i występy baletowe. W Teatrze Maryjskim odbył się występ Tamary Karsawiny,śpiewał Fiodor Szalapin. Pałac Zimowy został zajęty dopiero 8 listopada (26 października) o godz. 2.10.Nie odbył się żaden szturm pałacu – znane zdjęcia przedstawiające szturm Pałacu Zimowego są wyłącznie inscenizacją Sergieja Eisensteina z udziałem statystów – nie mają nic wspólnego z rzeczywistym przebiegiem wydarzeń. Kiereński uciekł ze stolicy, próbując nieskutecznie odwołać się do pomocy wojska, a obradujący właśnie II Zjazd Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich ogłosił po przemówieniu Lenina przejęcie władzy przez "Tymczasowy rząd robotniczo-chłopski – Radę Komisarzy Ludowych" Określenie "Tymczasowy" wynikało z taktycznej deklaracji bolszewików,że będzie on sprawować władzę jedynie do czasu ukonstytuowania się wybranego w wolnych wyborach ( zarządzonych na 25 listopada) parlamentu – Zgromadzenia Konstytucyjnego (Konstytuanty) , której przewodniczącym został przywódca bolszewików – Lenin. Oznaczało to faktyczne zakończenie okresu dwuwładzy w Rosji i przejęcie pełni władzy przez partię bolszewików za fasadą władzy rad.
W całej Rosji władzę objęły formalnie komitety rewolucyjne oraz rady delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich – faktycznie zorganizowana kadrowa partia bolszewików. Zjazd uchwalił przygotowane przez Lenina "dekret o pokoju" (proponujący walczącym stronom natychmiastowe rozmowy pokojowe) oraz "dekret o ziemi" (przewidujący konfiskatę ziemi obszarniczej oraz jej "socjalizację" i rozdzielenie między chłopów). Wkrótce nowe władze zaczęły kontrolować większość miast Rosji. Głównodowodzącym został bolszewik – chorąży Nikołaj Krylenko (późniejszy sowiecki prokurator generalny), po zamordowaniu przez bojówkę pod swoim dowództwem 3 grudnia 1917 w kwaterze Naczelnego Dowództwa (Stawka) w Mohylewie swego poprzednika – generała Nikołaja Duchonina. Dotychczasowa armia rosyjska ulegała tymczasem całkowitej demoralizacji i rozpadała się.
Wojna domowa
Jednym z pierwszych dekretów Rady Komisarzy Ludowych był wydany 10 listopada "Dekret o prasie" zabraniający wydań "kontrrewolucyjnych" – czyli "tymczasowo"Cenzura prewencyjna obowiązywała w ZSRR do końca rządów KPZR w 1991 r. przywracający zniesioną przez rewolucję lutową cenzurę. Następnego dnia zamknięto 10 dzienników piotrogrodzkich, w ciągu następnego tygodnia kolejnych 10. Wobec słabości aparatu państwowego pełna likwidacja niezależnej prasy nastąpiła w sierpniu 1918 r. Utworzono ‘Cze-Ka‘, czyli nieograniczony prawem organ policyjnych represji wobec przeciwników politycznych (określanych od lipca-września 1918 oficjalnie jako czerwony terror), na którego czele stanął Feliks DzierżyńskiTreść dekretu o utworzeniu Czeki pozostała tajna do publikacji w Prawdzie w dziesięć lat później – w grudniu 1927.. Rząd Lenina wydał dekrety o bezpłatnym, świeckim nauczaniu i inne postanowienia realizujące werbalnie postulaty socjalizmu. Bolszewicy nie zdecydowali się na odwołanie wyborów do Zgromadzenia Ustawodawczego (Konstytuanty), które Rząd Tymczasowy Aleksandra Kiereńskiego rozpisał na 25 listopada. Publicznie bowiem deklarowanym przez bolszewików (na II Zjeździe Rad) powodem zbrojnego przejęcia przez nich władzy była ochrona wolnych wyborów do Zgromadzenia Konstytucyjnego przed "zamachem reakcji". Wolne wybory wygrała partia eserowców (socjalistów-rewolucjonistów) (58% głosów, 410 mandatów) dzięki powszechnemu poparciu na wsi (bolszewicy uzyskali 25% głosów i 175 mandatów – jednak wygrali w Piotrogrodzie, Moskwie i oddziałach wojskowych Frontu Zachodniego i Północnego), ale parlament zebrał się tylko jeden raz 18 stycznia 1918, po czym został rozpędzony przez bolszewików. Masową manifestację w obronie Konstytuanty w Piotrogrodzie rozpędzono z użyciem broni palnej przez oddane bolszewikom oddziały strzelców łotewskich. 3 marca 1918 rząd bolszewicki wycofał Rosję z koalicyjnego udziału w I wojnie światowej zawierając w Brześciu traktat pokojowy z Niemcami, Austro-Węgrami, Bułgarią i Turcją, kosztem znacznych cesji terytorialnych na rzecz Państw Centralnych.
Niedługo później (1917- czerwiec 1918) odebrano majątki cerkwi prawosławnej, znacjonalizowano fabryki i banki. Bolszewicy rozpoczęli prześladowanie partii niebolszewickich (w tym socjalistycznych – eserowców i mienszewików), aresztowania, zabójstwa i zmuszanie do emigracji działaczy, zamykanie gazet. Zorganizowano sieć obozów koncentracyjnych. Odebrano robotnikom prawo do strajku, aresztowano niezależnych działaczy robotniczych, strajki łamano siłą , przywódców strajkowych jako "kontrrewolucjonistów" aresztowała CzK. Wprowadzono nakaz pracy i pracę przymusową. W odpowiedzi generałow
Zobacz też
- Komunizm
- Rewolucje w Rosji 1917 roku
- Rewolucja lutowa 1917
Bibliografia, literatura
- Richard Pipes The Russian Revolution (1990); wyd. polskie – Rewolucja Rosyjska Warszawa 1994; Wyd. PWN; ISBN 83-01-11521-1
- Richard Pipes Russia under the Bolshevik Regime Random House, New York 1994. ISBN 0-394-50242-6., wyd polskie Rosja bolszewików Warszawa 2005 ISBN 83-89656-15-9
- Orlando Figes, Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1891-1924 Wrocław 2009, Wydawnictwo Dolnośląskie, ISBN 978-83-245-8764-3
- Anton Denikin, (język rosyjski)
colesmobile 